Son yıllarda dünyanın üretim merkezi haline gelen Çin`de fabrikaların kapanması ya da üretim kapasitelerini düşürmesi ürün tedarikinde sorunlara yol açarken, bunun diğer ülkelere yayılması ve talebi etkilemesiyle küresel ekonominin aynı anda nadir görülen "arz ve talep şoku" ile karşı karşıya kalabileceğinden endişe ediliyor.
Arz şoku, "bir ürün veya emtia arzında beklenmedik değişiklik" olarak  ifade edilirken,  talep şoku da "belirli bir ürün veya mülk için talep  seviyesindeki ani değişiklikler" şeklinde nitelendiriliyor.

Küreselleşme sürecinin hızlanmasıyla birlikte dünya çapında ülkelerin  ekonomik yapıları birbirine daha bağımlı hale geldi. Bu durum, dünyanın herhangi  bir yerinde karşılaşılan olağanüstü durumların domino etkisi yaratarak küresel  bir sorun haline gelebilmesinin önünü açtı.

Tarihte yaşanan örneklerine bakıldığında, 1970'li yıllara kadar çok  daha fazla etkili olan talep kaynaklı iktisadi şokların yerini bu dönemden sonra  arz şokuna bıraktığı görülüyor. Her iki şokun aynı anda gerçekleşmesi durumunda  kullanılan "ikiz şok" kavramı ise nadir bir durum olarak nitelendiriliyor.

İktisadi literatürde, arz şokuna en iyi örnek olarak 1970'li yıllarda  özellikle petrol fiyatlarındaki artış sonrası yaşanan kriz gösteriliyor. Bu  dönemde petrol fiyatlarındaki hızlı artış, ülkelerin çıktı düzeylerini olumsuz  etkilemiş, ekonomiler ciddi zarar görmüştü.

Analistler, fırtına, tsunami, deprem, savaş ve grev gibi durumların  arz şoklarına sebep olduğunu belirtirken, koronavirüs salgını özelinde ise merkez  bankalarının gevşek para politikasının veya hükümetlerce uygulamaya konan ek mali  teşviklerin küresel ekonomi üzerindeki negatif etkileri dengelemede yetersiz  kalabileceğini vurguluyor.

TEDARİK ZİNCİRİNDEKİ AKSAMALAR İLE "ARZ ŞOKU" YOLDA

Çin, ulaştığı üretim kapasitesiyle birçok üründe dünyada söz sahibi ve 1,3 milyarın üzerindeki nüfusuyla dünyanın önemli tüketim merkezlerden birisi.

Dünyada tüketime sunulan ürünler üzerindeki "Çin malı" damgası her  geçen gün artıyor. Öyle ki bazı ürünlerde satışı sunulan ürünlerin tamamına  yakını Çin damgası taşıyor ve bu anlamda ülke "dünyanın üretim motoru" olarak  nitelendiriliyor.

Kişisel bilgisayar (PC), klima, enerji tasarruflu lamba, güneş  enerjisi paneli ve cep telefonlarında dünyadaki üretimin yüzde 70'inden fazlasını  yapan ülke, ayakkabı, çimento, elektronik ekipman, makine, motor ve pompa,  mobilya, tıbbi, teknik ekipmanları ve demir-çelik ürünlerinde önemli miktarda  üretim gerçekleştiriyor.

Öte yandan, dünya çapında birçok şirket de üretim için ihtiyaç duyduğu  malzemeyi almakta zorluk yaşıyor. Merkezi Çin'de bulunan birçok şirket ülkede  üretim gerçekleştiremezken, bu durumun yatırımları da azalttığı, küresel ekonomik  büyümeye ciddi zarar verdiği belirtiliyor.

Hal böyle iken koronavirüs nedeniyle başta Çin olmak üzere dünya  çapında üretimde meydana gelen aksamanın "arz şokuna" yol açacağı endişeleri  yüksek sesle dillendirilmeye başlandı.

Dünya Bankası verilerine göre, Çin, 13,6 trilyon dolarlık GSYH ile  dünyanın ikinci en büyük ekonomisi konumunda. Ülkenin 2018 itibarıyla mal ve  hizmet ihracatı 2,7 trilyon dolara, ithalatı da 2,6 trilyon dolara yaklaştı. Bu  rakamlarla Çin, dünyanın en büyük ihracatçısı konumunda bulunuyor.

İthalat açısından ise dünya ikinciliği unvanını taşıyan Çin'in tedarik  zincirinde yaşanan aksamaların, küresel ekonomiye de ciddi zarar vermesi  beklenirken, "arz şoku göründü" yorumları yüksek sesle tartışılmaya başlandı.

"KÜRESEL BİR ARZ KRİZİ, ZATEN ZAYIFLAYAN İMALAT SEKTÖRÜNÜ VURABİLİR"

Küresel yatırım şirketi Nuveen'in yatırım stratejisi uzmanlarından  Brian Nick, yatırımcılar için yazdığı bilgi notunda, "Çin'de ortaya çıkması nedeniyle koronavirüs, küresel ekonomiye hem bir talep hem de bir arz şoku. Şubat  ayındaki anket verileri, Çin dışında talebin sağlam kaldığını ve arz sorunlarının  önemli risk olduğunu gösteriyor." değerlendirmelerinde bulundu.

Nick, bugüne kadar Çin dışında talepte bir sorun yaşanmadığına işaret  ederek, Çin, Güney Kore ve Japonya’dan kaynaklanan küresel tedarik zincirlerindeki aksamaların büyük olasılıkla üretime zarar vereceğini belirtti.

Tarihte büyük ve olumsuz arz şoklarının nadir olduğunu vurgulayan  Nick, 1970'lerin başında ve sonundaki petrol şoklarının belki de en iyi örnekleri  sunduğunu kaydetti.

Nick, "Eğer Asya'da üretim daha da kötüleşirse ve bu ikinci çeyrekte  de devam ederse küresel bir arz krizi, zaten zayıflayan imalat sektörünü  vurabilir. Bunun da etkisi istihdam ve küresel ekonomide daha büyük hissedilir."  değerlendirmesinde bulundu.

"KORONAVİRÜS BÜYÜMEYİ DÜŞÜRECEK, MALİYETLERİ VE ENFLASYONU ARTIRACAK NEGATİF BİR ARZ ŞOKU"

Dünyaca ünlü ekonomist Nouriel Roubini de koronavirüs konusunda en  kötüsünün daha yaşanmadığını, piyasaların kendisini kandırdığını belirterek,  maliyetleri ve enflasyonu artıracak negatif bir arz şoku olduğunu, salgının  ekonomilerin büyümesini düşüreceğini ve merkez bankalarının para politikalarının  bu sorunu çözemeyeceğini ileri sürdü.

Krizleri önceden bilmesiyle ünlenen ve "kriz kahini" olarak anılan  Roubini, "Koronavirüs salgını büyümeyi düşürecek, maliyetleri ve enflasyonu  artıracak negatif bir arz şokudur. Para politikaları bu sorunu çözemez."  ifadelerini kullandı.

"TEDARİK ŞOKLARINI DENGELEMEK EĞER MÜMKÜNSE ÇOK KARMAŞIK"

UniCredit Bank Başekonomisti Erik Nielsen ise "Yatırımcıların, karar  alıcıların ekonomiyi canlandırma çabaları kısmen talep şoklarını ele alabilir  ancak tedarik şoklarını dengelemek eğer mümkünse çok daha karmaşık. Şöyle  düşünün; Çin, virüs nedeniyle 70 bin sinema salonunu kapattı. Bu bir arz şoku ve  hiçbir gelir (talep) teşviki bilet satışlarını artırmayacak. Tabii ki insanlar  evde gördüğümüz film ve oyunların indirme sayısını artırabilir ancak bu genel  ekonomi açısından okyanusa düşen damlalardan başka bir şey değildir." diye  konuştu.